Siła wyższa, w międzynarodowym prawniczym języku vis maior (lub force majeure), jest kolejnym działem, które strony kontraktu mogą wytoczyć w celu wykonania wyłomu w fortecy zasady przestrzegania umów – pacta sunt servanda. Dzięki temu jest również, następnym narzędziem, które można wykorzystać przeciwko niefortunnemu wpływowi pandemii wirusa SARS-CoV-2, na wykonywanie zawartych wcześniej kontraktów.
Wspomniana wyżej ,,broń artyleryjska” może zostać załadowana zarówno wcześniejszymi postanowieniami kontraktów, jak i postanowieniami Kodeksu cywilnego.
Tzw. klauzula siły wyższej jest często stosowana przez strony kontraktów i wkomponowywana w treść wiążącej je umowy. W związku z brakiem ustawowej definicji siły wyższej, strony same dokonują jej zdefiniowania, a jeszcze częściej dokonują przykładowego wyliczenia okoliczności, które wspólnie uznają za siłę wyższą (często wymieniają sytuacje, w które klasycznie nie są uznawane za vis maioris, np. strajki lub konkretne zmiany prawa).
W przypadku braku określenia pojęcia siły wyższej przez strony, za umowną siłę wyższą uważa się takie zdarzenie, które cechuje się zewnętrznością, czyli nie zostało wywołane przez żadną ze stron, jest od nich niezależne oraz znajduje się poza ich kontrolą, nieuniknionością, tzn. nie można zapobiec jego skutkom, ani go przezwyciężyć, nieprzewidywalnością – nie można go przewidzieć oraz przede wszystkim powoduje niemożliwość wykonania umowy.
Niemożliwość wykonania umowy jest tu zwrotem kluczowym, z tego powodu, że odróżnia klauzulę siły wyższej (force majeure), od tzw. klauzuli hardship, która przewiduje szczególne rozwiązania na okoliczność gdy wykonanie umowy stało się jedynie utrudnione.
Strony samodzielnie ustalają jakie skutki wywoła wystąpienie umownej siły wyższej – najczęściej będzie to zwolnienie z odpowiedzialności strony która nie wykonała zobowiązania w wyniku określonego zdarzenia oraz będzie musiała zwrócić to, co za niewykonane świadczenie otrzymała.
Inaczej ma się kwestia siły wyższej na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego, który będzie miał zastosowanie zawsze w przypadku, gdy strony nie uregulują wystąpienia siły wyższej w umowie.
Kodeks cywilny posługuje się pojęciem siły wyższej, ale jej nie definiuje, pozostawiając to praktyce i orzecznictwu. Określenie to jest użyte jedynie w kontekście szczególnych stosunków prawnych, a konkretnie odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 433 (wylanie, wyrzucenie, odpadnięcie rzeczy z lokalu), 435 (odpowiedzialność za ruch przedsiębiorstwa) oraz 846 (odpowiedzialność właścicieli hoteli za rzeczy w nich pozostawione). W niniejszym wpisie chciałbym jednak zająć się ogólnymi rozwiązaniami przewidzianymi w Kodeksie cywilnym, dla wszystkich umów.
Rozwiązania najbardziej zbliżone do ,,klauzuli siły wyższej” zostały przewidziane w art. 475 oraz 495 KC. W związku z tym, że do najpowszechniejszych - zobowiązań wzajemnych (takich w których obie strony świadczą sobie wzajemne świadczenia – przynajmniej wynagrodzenie/zapłatę), zastosowanie znajduje art. 495 KC, w niniejszym wpisie zajmę się tym artykułem.
Zgodnie z tym przepisem ,,Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to świadczenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego, a w wypadku, gdy je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.”
Takie sformułowanie użyte przez ustawodawcę oznacza, że przepis ten znajdzie zastosowanie w przypadku, gdy będziemy mieli do czynienia ze zdarzeniem, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności, a które powoduje niemożliwość wykonania świadczenia przez jedną ze stron, czyli ze zdarzeniem, które wcale nie musi być zdarzeniem obiektywnym (tzn. niezwiązanym ze stroną i od niej niezależnym), wystarczy że nie zostało wywołane przez nienależytą staranność którejś ze stron umowy. Natomiast świadczenie musi być niemożliwe do wykonania w sposób obiektywny, tzn. że nie może go wykonać dłużnik, ani żadna inna osoba. Na dodatek niemożliwość musi mieć charakter trwały.
W przypadku zaistnienia takiej sytuacji, strona umowy która nie może wykonać swojego świadczenia nie może żądać wykonania umowy przez drugą stronę, a także jeżeli otrzymała już w zamian za to świadczenie od drugiej strony, jest zobowiązana je zwrócić.
Powyższe rozwiązanie znajduje również zastosowanie w przypadku sytuacji w której się znajdujemy. Pandemia koronawirusa jest bez wątpienia sytuacją o której mowa w art. 495 KC, gdyż jest ona niezależna od stron. Należy jednak podkreślić, że opisywany mechanizm nie znajdzie zastosowania w przypadku każdej umowy, ale tylko takiej na którą epidemia ma taki wpływ, że świadczenie którejś ze stron stało się niemożliwe.
Kryterium niemożliwości jest wysokim progiem dla zastosowanie przepisów art. 495 KC. Należy jednak zaznaczyć że jest to cecha charakterystyczna dla pojęcia siły wyższej. O utrudnieniu w wykonaniu świadczenia mówimy w przypadku wspomnianych wyżej umownych klauzul hardship. Natomiast, w przypadku samego utrudnienia i braku odpowiednich rozwiązań umownych, zastosowanie może znaleźć ustawowa klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków (rebus sic stantibus).
Podsumowując należy stwierdzić, że nikt z nas nie był gotowy na to co nadeszło. Epidemie o światowej skali nie zdarzają się przecież zbyt często. Na takie niezwykłe okoliczności ustawodawcy we wszystkich państwach tworzą w przepisach klauzule generalne, które można stosować w szczególnych sytuacjach. Stanowią one koła ratunkowe i wentyle bezpieczeństwa. Niektóre z nich mogą znaleźć również zastosowanie odnośnie utrudnień w wykonywaniu kontraktów spowodowanych pandemią koronawirusa. W przypadku tego typu trudności, szczególnie proponuję rozważenie możliwości skorzystania z przewidzianych w kodeksie cywilnym i opisanych przeze mnie klauzul ,,rebus sic stantibus” i siły wyższej.
