Podstawową regułą prawa spadkowego jest udział osób najbliższych dla zmarłego w pozostawionym przez niego majątku. W przypadku dziedziczenia ustawowego będzie to powołanie do odpowiednich części całego spadku, zaś gdyby okazało się, że spadkodawca w testamencie inaczej rozrządził swoim majątkiem, osoby najbliższe i tak zachowają prawo do zachowku, czyli odpowiedniej części udziału spadkowego, który przypadłby im, gdyby dziedziczyli z ustawy. Kodeks cywilny przewiduje jednak dwie instytucje, poprzez które osoba najbliższa, w określonych prawem przypadkach może zostać odsunięta od dziedziczenia lub też pozbawiona roszczenia o zachowek w razie sporządzenia testamentu. Chodzi o uznanie spadkobiercy za niegodnego oraz wydziedziczenia.
Zgodnie z art. 1008 k.c., spadkodawca może wydziedziczyć (czyli pozbawić prawa do zachowku) zstępnych małżonka lub rodziców, jeśli któraś z tych osób:
1) wbrew woli spadkodawcy uporczywie postępowała w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2) dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko zdrowiu, życiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3) uporczywie nie dopełniała względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Osoba wydziedziczona, oprócz tego, że nie zostanie powołana do spadku, zostanie również pozbawiona możliwości domagania się zachowku od pozostałych spadkobierców. Z powodu swojego nagannego postępowania nie otrzyma ze spadku w zasadzie niczego. Pamiętać należy jednak, że przyczyna wydziedziczenia, mieszcząca się w wyżej wymienionych, musi być wymieniona w treści testamentu.
Drugą instytucją, poprzez którą można daną osobę odsunąć od udziału w spadku, jest uznanie za niegodnego. Porównując ją z wydziedziczeniem, dostrzec można zarówno podobieństwa, jak i różnice. Kodeks cywilny także w tym wypadku przewiduje konkretne przyczyny, z powodu których można spadkobiercę uznać za niegodnego. Są to:
1) dopuszczenie się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
2) nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo przeszkodzenie mu w ten sposób w dokonaniu tych czynności,
3) umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy, jego podrobienie lub przerobienie, a także skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
Uznać daną osobę za niegodną dziedziczenia można zarówno w razie dziedziczenia ustawowego, jak i w przypadku sporządzenia przez spadkodawcę testamentu. Uznanie za niegodnego wynika bowiem nie z ostatniej woli zmarłego, lecz z rozstrzygnięcia sądu. Legitymowanym do wystąpienia z żądaniem jest każdy, kto ma w tym interes. Bez wątpienia będą to w m.in. pozostali spadkobiercy. W postępowaniu przed sądem konieczne będzie wykazanie jednej z ww. przesłanek wymaganych przez ustawę. Warto zauważyć, że uznanym za niegodnego może być każdy spadkobierca, natomiast wydziedziczyć spadkodawca może jedynie ściśle określony krąg najbliższych osób, będących uprawnionymi do zachowku. Osoba uznana za niegodną traktowana jest tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku.
Na koniec trzeba pokreślić, że nie można danej osoby ani wydziedziczyć, ani uznać za niegodną, jeśli spadkodawca przed śmiercią jej przebaczył. Akt przebaczenia nie wymaga konkretnej formy, a nawet posiadania przez spadkodawcę zdolności do czynności prawnych. Wystarczy, że działa z odpowiednim rozeznaniem.
