Kontynuując tematykę poruszoną w moim ostatnim wpisie chciałbym dziś krótko omówić kolejne zagadnienie dotyczące testamentów, a mianowicie – testament ustny.
Istota testamentu ustnego uregulowana została w art. 952 k.c., zgodnie z którym:
1. Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.
§ 2. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.
§ 3. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Jak już wspomniałem powyżej, testament ustny zaliczany jest do tzw. testamentów szczególnych, które dopuszczalne są wyłącznie w nadzwyczajnych (ustawowo określonych) warunkach.
Art. 952 k.c. wyraźnie wskazuje, iż testament ustny może zostać sporządzony wówczas, kiedy zachodzi jedna z dwóch przesłanek:
a) istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo
b) wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.
Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że przesłanki, od których ustawodawcza uzależnił dopuszczalność sporządzenia testamentu ustnego, nie powinny budzić wątpliwości. Wymagają one jednak – w mojej opinii – bardziej szczegółowego omówienia.
Zaczynając od przesłanki wymienionej w punkcie b) powyżej, należy przyjąć, iż przez szczególne okoliczności rozumieć należy wszelkie sytuacje o charakterze nadzwyczajnym i niecodziennym, jak klęski żywiołowe, istotne problemy komunikacyjne, zbiorowe epidemie itp.
Warto w tym miejscu zwrócić również uwagę na fakt, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego za szczególną okoliczność uzasadniającą sporządzenie testamentu ustnego uznaję się również nieważność testamentu zwykłego spowodowaną niezachowaniem właściwych warunków formalnych (uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów - zasada prawna z dnia 22 marca 1971 r., sygn. akt III CZP 91/70).
Przechodząc do drugiej z przesłanek dopuszczalności testamentu ustnego, tj. do obawy rychłej śmierci, należy wskazać, że budzi ona sporo kontrowersji, gdyż może być rozumiana zarówno w sposób obiektywny, jak i subiektywny. Stanowiska prezentowane w literaturze jak i orzecznictwie są w tym zakresie bardzo zróżnicowane. Niezależnie jednak od prób dokonywania różnych klasyfikacji zgodzić należy się chyba z poglądem, że każdy przypadek, w którym zachodzi wątpliwość, czy obawa rychłej śmierci zachodziła bądź też nie, musi zostać oceniony indywidualnie (A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki., 2012).
Z uwagi na powyższe trudno wskazać w sposób wyczerpujący te przypadki, w których przesłanka obawy rychłej śmierci spadkodawcy będzie zachodziła. Na wstępie należy wyjaśnić, że obawa rychłej śmierci musi zachodzić w momencie sporządzania testamentu ustnego, a sam fakt, że śmierć nastąpiła w krótkim odstępie czasu po sporządzeniu testamentu ustnego nie oznacza, że przesłanka ta rzeczywiście miała miejsce – tytułem przykładu: w chwili sporządzenia testamentu spadkodawca był w pełni sił, a chwilę później zginął w wypadku samochodowym. Podobnie sporządzenie testamentu ustnego nie jest uzasadnione zamiarem samobójczym ani samą okolicznością podeszłego wieku (Gudowski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, LexisNexis 2013).
Warto w tym miejscu zacytować wyrok Sądu Najwyższego, w którym przesłanka obawy rychłej śmierci została wyjaśniona w odniesieniu do chorób: W stanach chorobowych, które nieuchronnie prowadzą do zgonu chorego, ustawową przesłankę obawy rychłej śmierci (art. 952 § 1 k.c.) można uznać za spełnioną wówczas, gdy w stanie zdrowia następuje nagłe pogorszenie lub pojawiają się nowe rokowania wskazujące na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2003 r., sygn. akt V CK 120/02).
W powyższym świetle nie da się ukryć, że warunki, w jakich sporządzenie testamentu ustnego będzie dopuszczalne, mogą budzić wątpliwości. Ciężko też wymagać od spadkodawcy, aby w chwili, kiedy „odczuwa” obawę rychłej śmierci, skorzystał z porady prawnej, czy taka obawa rzeczywiście zachodzi. Być może warto wobec powyższego rozważyć konieczność interwencji ustawodawcy w celu stworzenia jasnych regulacji dotyczących testamentu ustnego.
Z uwagi na obszerność zagadnień związanych z testamentem ustnym w kolejnych wpisach omówiona zostanie kwestia świadków testamentu ustnego sposobów jego stwierdzenia. Zachęcam do lektury!
