Instytucja kary umownej została przez ustawodawcę uregulowana w art. 483 i art. 484 k.c., tj. w dziale zatytułowanym „skutki niewykonania zobowiązań”.
Zgodnie z definicją legalną zawartą w art. 483 k.c. przez karę umowną należy rozumieć zastrzeżenie umowne, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy.
W literaturze przedmiotu wymienia się różne funkcje, jakie przez karę umowną mogą być pełnione. Bez wątpienia kara umowna może stanowić m. in. środek, który będzie motywował dłużnika danego świadczenia do jego należytego spełnienia. Zasadniczo jednak kara umowna ma na celu zabezpieczenie interesów wierzyciela na wypadek, gdyby dłużnik świadczenia nie spełnił (bądź spełnił nienależycie) i ułatwić mu dochodzenie w takim wypadku odszkodowania. Istotne jest bowiem, że kara umowna przysługuje wierzycielowi bez względu na wysokość poniesionej szkody, a zatem obowiązek jej wypłaty nastąpi w chwili, kiedy dłużnik dopuści się niewykonania (nienależytego wykonania) swojego zobowiązania.
Z tych właśnie względów kara umowna może być bardzo korzystnym rozwiązaniem jeśli dążymy do zabezpieczenia interesu wierzyciela. Aby jednak kara umowna spełniła swoją funkcję przestrzegać należy kilku istotnych kwestii, wśród których wymienić należy w szczególności:
1. W pierwszej kolejności pamiętać należy, iż kara umowna może być zastrzeżona wyłącznie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia niepieniężnego. Nie można w związku z tym zastrzegać kary umownej na wypadek dopuszczenia się przez dłużnika nieprawidłowości w zakresie wykonania zobowiązania pieniężnego, co znajduje potwierdzenie także w orzecznictwie sądów (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2008 r., sygn. akt IV CSK 202/08).
2. Obligatoryjnymi elementami przy zastrzeganiu kary umownej są określenie zobowiązania, które kara zabezpiecza, rodzaj naruszenia pociągający za sobą obowiązek zapłaty kary oraz sumę pieniężną stanowiącą karę. Co prawda suma kary pieniężnej może być określona w sposób pośredni przez zastosowanie odpowiednich mierników (np. określony procent wartości świadczenia głównego), należy jednak dokładać staranności, aby określenie wysokości kary umownej było jednoznaczne i niepozostawiające wątpliwości.
3. Kara umowna (zwana ze względu na swoją funkcję czasem także „odszkodowaniem umownym”) wyklucza co do zasady żądnie odszkodowania przewyższającego wysokość kary umownej, co wynika wprost z art. 484 § 1 k.c. Przepis ten ma jednak charakter dyspozytywny i daje stronom umowy możliwość wprowadzenia odmiennej regulacji, tj. w szczególności takiej, która umożliwi wierzycielowi dochodzenia także uzupełniającego odszkodowania. Jeśli takie postanowienie w umowie się nie znajdzie, zawsze warto określać wysokość kary umownej z pewną „nadwyżką”, aby odpowiednio zabezpieczyć całą szkodę, która może powstać w wyniku niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania.
Jak widać na podstawie powyższych uwag, kara umowna może być korzystną instytucją dla zabezpieczenia roszczeń wierzyciela, pod warunkiem zachowania jednak określonych wymogów. O dalszych zagadnieniach związanych z karą umowną, w tym także z jej miarkowaniem – w kolejnych wpisach.
