Dzisiejszym wpisem chciałbym pozostać w obszarze prawa spadkowego i krótko omówić instytucję zrzeczenia się dziedziczenia oraz wpływ tej instytucji na dziedziczenie na podstawie testamentu.
Mimo obowiązującego w polskim porządku prawnym generalnego zakazu zawierania umów o spadek po osobie żyjącej ustanowionego w art. 1047 k.c. (umowy takie są nieważne), istnieją wyjątki od powyższej zasady. Jeden z wyjątków przewidziany jest w art. 1048 k.c., który to artykuł stanowi podstawę instytucji zwanej zrzeczeniem się dziedziczenia.
Zrzeczenie się dziedziczenia to nic innego jak umowa zawarta pomiędzy przyszłym spadkodawcą a jego spadkobiercą ustawowym, której skutkiem jest traktowanie spadkobiercy tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Innymi słowy zatem zawarcie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia powoduje wyłączenie spadkobiercy od dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy.
Jednakże zawarcie umowy zrzeczenia się dziedziczenia powoduje dalej idące skutki niż mogłoby się na pozór wydawać. Jak już bowiem wskazano powyżej, spadkobiercę ustawowego, który się zrzekł dziedziczenia, ustawa każe traktować tak, jakby nie dożył on chwili otwarcia spadku. W efekcie wskutek zrzeczenia się dziedziczenia spadkobierca nie tylko zostaje wyłączony od dziedziczenia, lecz traci także prawo do zachowku.
Należy mieć ponadto na względzie, że skutki umowy zrzeczenia się dziedziczenia rozciągają się także na zstępnych zrzekającego się spadkobiercy ustawowego, chyba, że strony umowy postanowią inaczej. Jeśli zatem z umowy zrzeczenia się dziedziczenia nie będzie wynikało, że nie dotyczy ona zstępnych zrzekającego się, to również tych zstępnych będzie należało traktować tak, jakby nie dożyli oni otwarcia spadku.
Na marginesie chciałbym także podkreślić, że umowa, o której mowa, powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Mimo istotnych skutków związanych z zawarciem umowy zrzeczenia się dziedziczenia, warto jednak pamiętać, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15maja 1972 r., sygn. akt III CZP 26/72) „spadkobierca ustawowy, który zrzekł się przez umowę z przyszłym spadkodawcą dziedziczenia po nim, może dziedziczyć po tym spadkodawcy na podstawie sporządzonego przez niego testamentu”.
W uzasadnieniu powyżej uchwały Sąd Najwyższy wskazał, że uprawnienie to zrzeczenia się dziedziczenia przysługuje wyłącznie spadkobiercy ustawowemu, a spadkobierca testamentowy takiego prawa już jednak nie posiada.
Co więcej, z uzasadnienia powyżej uchwały wynika również, że zdaniem Sądu Najwyższego niedopuszczalność dziedziczenia przez spadkobiercę ustawowego, który dokonał zrzeczenia się dziedziczenia z innego tytułu (czyli np. testamentu), wymagałaby wyraźnego zakazu uregulowanego w ustawie. Tymczasem takiego ograniczenia w kodeksie cywilnym nie znajdziemy.
Podsumowując należy zatem stwierdzić, że umowne zrzeczenie się dziedziczenia powoduje liczne i daleko idące skutki, z których najważniejsze to wyłączenie od dziedziczenia po spadkodawcy a także utrata prawa do zachowku. Z drugiej jednak strony dopuszczalne jest dziedziczenie przez spadkobiercę ustawowego, który zrzekł się dziedziczenia, na podstawie testamentu po spadkodawcy, z którym przedmiotową umowę zawarł.
