Dzisiejszy temat odwołuje się do moich wcześniejszych blogów, w których zwracałem uwagę na kwestie obalenia domniemania dobrej wiary w procesach służebnościowych. Wracam dziś do tego tematu, bo w dwóch, stosunkowo świeżych orzeczeniach Sądu Najwyższego odwołano się do tradycyjnej koncepcji dobrej wiary, korzystnej dla właścicieli nieruchomości.
Przypomnę może, że koncepcja tradycyjna zakłada, że dobra wiara polega na błędnym, ale w danych okolicznościach usprawiedliwionym przekonaniu, że danej osobie przysługuje wykonywane przez nią prawo (tak uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 1975 r. - zasada prawna - III CZP 63/75, OSNCP 1976, nr 12, poz. 259, czy uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 1980 r., III CZP 14/80, OSNCP 1980, nr 9, poz. 161).
Koncepcja liberalna, o której wspominałem w ostatnim blogu odnoszącym się do dziś komentowanego orzeczenia, sprowadza się w zasadzie do przerzucenia na właściciela nieruchomości wykazania, że posiadacz służebności nie był w błędnym, ale w danych okolicznościach usprawiedliwionym przekonaniu, że nie przysługuje wykonywane przez niego prawo.
W dwóch najnowszych orzeczeniach Sądu Najwyższego, sąd ten powrócił do tradycyjnej koncepcji dobrej wiary, która zakłada, że posiadacz jest w dobrej wierze, jeżeli objęcie cudzej nieruchomości w posiadanie nastąpiło w takich okolicznościach, które usprawiedliwiają jego przekonanie, że nie narusza cudzego prawa, albo gdy posiadacz przypuszcza, że prawo mu przysługuje, a przekonanie to jest usprawiedliwione okolicznościami faktycznymi. Posiadaczowi trzeba zatem przypisać złą wiarę wtedy kiedy wie, że prawo mu nie przysługuje albo nie wie wskutek braku należytej staranności (por. m.in. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasada prawna - z dnia 6 grudnia 1991 r., III CZP 108/91, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2015 r., III CZP 76/15, z dnia 8 grudnia 2016 r., III CZP 86/16, nr 9, poz. 98, z dnia 15 lutego 2019 r., III CZP 81/18, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2018 r., IV CSK 636/16, z dnia 23 lipca 2017 r., I CSK 360/14, z dnia 2 marca 2017 r., V CSK 356/16, z dnia 3 lutego 2016 r., V CSK 105/16, z dnia 21 maja 2015 r., IV CSK 468/14, z dnia 7 maja 2014 r., I CSK 354/12, OSNC-ZD 2014, nr 1, poz. 5, z dnia 7 maja 2014 r., II CSK 472/13, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2013 r., V CSK 320/12).
Odwołując się do tego ostatniego stanowiska, Sąd Najwyższy w Uchwale z dnia 16 maja 2019 r. (sygn. III CZP 110/18, MoP 2019 nr 12, str. 629, Biul. SN 2019 nr 5, Legalis, Numer 1917850) stwierdził, że „Wybudowanie urządzeń przesyłowych na gruncie osoby trzeciej za jej zgodą wyrażoną bez zachowania formy aktu notarialnego świadczy o złej wierze posiadacza służebności.”
W stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy nad nieruchomością wnioskodawców przechodzi napowietrzna linia energetyczna wchodząca w skład przedsiębiorstwa przesyłowego, a na gruncie postawiony jest jeden słup. Na budowę odcinka sieci przesyłowej przebiegającej przez nieruchomość wnioskodawców wyraził zgodę jej poprzedni właściciel. Poprzednik prawny uczestnika rozpoczął eksploatację linii przesyłowej w 1991 r., po czym przeniósł jej posiadanie na uczestnika, który stale z niej korzysta.
Mając na uwadze te okoliczności SN podkreślił, że „Powstanie na rzecz przedsiębiorcy przesyłowego służebności gruntowej wymagało złożenia przez właściciela nieruchomości zajętej przez urządzenia w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności oświadczenia woli ustanowieniu służebności (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2003 r., III CZP 79/02, OSNC 2003, nr 11, poz. 142). W uchwale z dnia 6 grudnia 1991 r., III CZP 108/91, Sąd Najwyższy stwierdził, że osoba, która weszła w posiadanie nieruchomości na podstawie umowy mającej na celu przeniesienie własności, zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego, nie jest samoistnym posiadaczem w dobrej wierze. W orzecznictwie dotyczącym służebności gruntowych ten sam pogląd został odniesiony do sytuacji, w których właściciel nieruchomości mającej zyskać status władnącej wszedł w posiadanie służebności na podstawie złożonego bez zachowania formy aktu notarialnego oświadczenia woli właściciela nieruchomości mającej być obciążoną. W wyroku z dnia 4 lutego 1988 r., IV CR 45/88 (OSNC 1990, nr 2, poz. 33) Sąd Najwyższy stwierdził, że korzystania z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności gruntowej na podstawie oświadczenia złożonego bez formy aktu notarialnego jest posiadaniem służebności w złej wierze. Tak samo Sąd Najwyższy wypowiedział się na temat charakteru posiadania służebności gruntowej przez osobę, która weszła w nie na podstawie oświadczenia właściciela nieruchomości złożonego bez zachowania przewidzianej prawem formy w postanowieniu z dnia 4 listopada 1998 r., II CKU 69/98, Prok. I Pr. 1999, nr 2, s. 30). Trudno wskazać na jakieś racje, które by uzasadniały odstąpienie od powyższej oceny dobrej lub złej wiary posiadacza, gdy jego posiadanie dotyczyło służebności gruntowej o treści służebności przesyłu. Nie można usprawiedliwiać przedsiębiorstwa przesyłowego, zajmującego się profesjonalnie pewnym rodzajem działalności gospodarczej i dysponującego wykwalifikowaną kadrą opracowującą warunki jej prowadzenia, co do jego braku rozeznania, na jakiej drodze i przy wykorzystaniu jakich instytucji znanych systemowi prawnemu powinien uregulować – zwłaszcza w odniesieniu do inwestycji prowadzonych już na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku – swój tytuł do korzystania z cudzych gruntów.”
Powyższe stanowisko SN-u zostało potwierdzone w Postanowieniu Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 28 maja 2019 r. (sygn. II CSK 585/18, Legalis, Numer 1950402), który wprost odwołał się do powyższej uchwały i jednocześnie nie przyjął do rozpoznania skargi kasacyjnej przedsiębiorcy przesyłowego, który twierdził, że nabył służebność przesyłu w drodze zasiedzenia.
Jak to się mówi – jedna jaskółka wiosny nie czyni, ale podkreślenia wymaga, że pierwsze z cytowanych orzeczeń ma formę uchwały i odwołuje się do ugruntowanej wcześniej koncepcji tradycyjnej dobrej wiary, która nie opiera się jedynie na językowej wykładni art. 7 Kc w zw. z art. 6 Kc, na których treść powoływano się przy koncepcji liberalnej, narzucając na właścicieli nieruchomości daleko idące obowiązki związane z obaleniem domniemania dobrej wiary.
