Wedle zasad ogólnych przewidzianych w Kodeksie cywilnym, złożenie przez jedną ze stron oświadczenia o odstąpieniu od umowy wywołuje takie konsekwencje, jakby umowa nigdy nie została zawarta, wobec czego przekreślenie skutków umowy następuje ex tunc (od samego początku). Chwila wywołania skutków wygaśnięcia umowy jest jedną z podstawowych różnic pomiędzy odstąpieniem a wypowiedzeniem. W przypadku wypowiedzenia następuje bowiem rozwiązanie umowy ze skutkiem jedynie na przyszłość (ex nunc), dzięki czemu wszelkie konsekwencje istnienia umowy do chwili jej wypowiedzenia pozostają w mocy.
Skutki prawne odstąpienia od umowy określono w art. 494 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy; może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Zwracając sobie nawzajem dotychczasowe świadczenia, strony powinny wywołać taką sytuację, jakby umowy w rzeczywistości nigdy nie zawarły. Można jednak wskazać stosunki zobowiązaniowe, w których, mimo istnienia możliwości skutecznego złożenia oświadczenia o odstąpieniu, odwrócenie wszelkich skutków wywołanych przez umowę jest znacznie utrudnione lub po prostu niemożliwe.
Przykładem może być umowa o dzieło, na mocy której przyjmujący zamówienie (wykonawca dzieła) zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, zaś zamawiający do zapłaty umówionego wynagrodzenia. Jedna z podstaw odstąpienia od umowy przez Zamawiającego została przewidziana w art. 644 Kodeksu cywilnego, który stanowi, iż „dopóki dzieło nie zostało ukończone, zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić płacąc umówione wynagrodzenie. Jednakże w wypadku takim zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.” Pomimo posłużenia się przez ustawodawcę terminem „odstąpienia” od umowy, w judykaturze Sądu Najwyższego można dostrzec rozbieżności co do skutków wywoływanych przez skorzystanie z tego uprawnienia. Początkowo, w wyroku z dnia 14 października 1998 r. (II CKN 5/98) przyjęto, że „odstąpienie pozwanych od umowy - uznane za skuteczne - doprowadziło do rozwiązania umowy o dzieło, znosząc ją ze skutkiem ex tunc. Pomiędzy stronami powstał więc taki stan, jakby do zawarcia umowy nie doszło, co z kolei oznacza, że wygasły wszystkie wzajemne roszczenia”. SN uznał zatem, że zastosować w takim wypadku należy ogólną regułę dotyczącą skutków odstąpienia od umowy wzajemnej. Można doszukać się jednak sprzeczności pomiędzy przyjętą interpretacją a brzmieniem samego przepisu, zgodnie z którym odstąpienie od umowy powinno być skorelowane z zapłatą umówionego wynagrodzenia.
Stanowisko odmienne od powyższego zajął Sąd Najwyższy w późniejszym wyroku z dnia 26 stycznia 2001 r. (sygn. akt II CKN 365/00), w którym stwierdzono, iż treść art. 644 k.c. nie pozwala na uznanie, że skutki rozwiązania umowy następują ex tunc. Teza wyroku jest bowiem następująca: „Odstąpienie od umowy o dzieło na podstawie art. 644 k.c. wywiera skutek od chwili dokonania. Jednoczesna zapłata wynagrodzenia nie jest przesłanką skuteczności odstąpienia”. W uzasadnieniu wyroku możemy przeczytać, że „odstąpienie dokonane na podstawie art. 644 k.c. działa (…) tak jak wypowiedzenie, tj. jedynie na przyszłość. W odniesieniu do przeszłości umowa o dzieło pozostaje w mocy. To właśnie ona jest podstawą obowiązku zamawiającego do zapłacenia przyjmującemu zamówienie wynagrodzenia. Ona też uzasadnia pozostanie u zamawiającego oddanej mu już części dzieła. Na jej podstawie przyjmujący zamówienie jest także zobowiązany wydać zamawiającemu nieukończone dzieło”. Mając na uwadze możliwe trudności z przywróceniem stanu sprzed zawarcia umowy w razie odstąpienia od umowy o dzieło, stanowisko przedstawione przez SN w drugim z omawianych orzeczeń wydaje się bardziej przystające zarówno do rzeczywistości, jak i brzmienia samych przepisów.
