Jednym ze stosunkowo często stosowanych sposobów umarzania wierzytelności jest potrącenie (czasem zwane także kompensacją), wykorzystywane wówczas, gdy dwa podmioty pozostają względem siebie jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem. Najprościej rzecz ujmując można powiedzieć, że potrącenie polega na zaliczeniu jednej wierzytelności na poczet drugiej. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.
Szczegółowe warunki, jakie powinny zostać spełnione, aby dokonanie potrącenia było możliwe, określone są w art. 498 § 1 k.c. Jako przesłanki potrącenia wymienić należy:
a) wymagalność wierzytelności,
b) zaskarżalność wierzytelności,
c) wzajemność wierzytelności oraz
d) ten sam rodzaj świadczenia każdej ze strony (pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku).
Nie analizując w tym miejscu szczegółowo powyższych przesłanek można ogólnie stwierdzić, że w razie ich spełnienie dokonanie potrącenia co do zasady będzie możliwe i skuteczne.
Jednakże zwrócić należy uwagę na pewne szczególne regulacje (zawarte także poza kodeksem cywilnym), które uniemożliwiają umorzenie wierzytelności przez potrącenia. Wspomniane przepisy zawiera m.in. ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze (dalej także: puin).
W dzisiejszym wpisie chciałbym się skupić na art. 94 ww. ustawy (a zwłaszcza na ust. 1 wspomnianego artykułu), który dotyczy potrącenia wierzytelności z wierzycielem (i jednocześnie dłużnikiem) będącym upadłym, w stosunku do którego ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku.
Zgodnie z art. 94 ust. 1 puin potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości.
Z brzmienia powyższego przepisu wynika, że potrącenie jest bezwzględnie wyłączone, jeżeli dłużnik (i jednocześnie wierzyciel) upadłego nabył wierzytelność po ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku, jak również w sytuacji, gdy nabył wierzytelność w ciągu roku przed ogłoszeniem upadłości, mając jednak wiedzę o podstawach do jej ogłoszenia. Przy czym podkreślić należy, iż w razie sporu ciężar wykazania, iż dłużnik upadłego miał wiedze dot. podstaw do ogłoszenia upadłości, każdorazowo obciążać będzie syndyka masy upadłości.
Złożenia oświadczenia o potrąceniu przez wierzyciela upadłościowego byłoby bezsprzecznie bardzo wygodnym sposobem na zaspokojenie przez niego swoich roszczeń, gdyż pozwalałoby na pominięcie procedury związanej ze zgłoszeniem wierzytelności a następnie z podziałem samej masy upadłości.
Ustawodawca, widząc w powyższym procederze jednak pewne pole do nadużyć i potencjalne zagrożenie dla pozostałych wierzycieli upadłego, zakazał jego stosowania w okolicznościach wskazanych w regulacji art. 94 puin. Z pewnością przedmiotowe rozwiązanie w wielu sytuacjach rzeczywiście spełnia swoją rolę, jednakże można również przypuszczać, że ze względu na stosunkowo długi (bo aż roczny) okres przed ogłoszeniem upadłości, w którym mogło dojść do nabycia wierzytelności przez dłużnika upadłego, stanowi instytucję istotnie ograniczającą obrót wierzytelnościami.
Z powyższych względów nabywając określoną wierzytelność i mając na celu jej „wykorzystanie” w celu potrącenia, zawsze warto upewnić się co do aktualnego stanu naszego dłużnika (wierzyciela), a zwłaszcza sprawdzić, czy nie ogłoszono w stosunku do niego upadłości.
Podsumowując powyższe zagadnienie warto jeszcze wskazać, iż pomimo stosunkowo jasnej redakcji art. 94 ust. 1 puin, jego wykładania i stosowanie spotykało się z istotnymi rozbieżnościami w doktrynie i orzecznictwie (m.in. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1994 r. I CRN 149/94, Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2003 r. III CZP 48/03, Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 4 września 2013 r. III CZP 26/13)
