Po wydaniu przez sąd korzystnego dla wierzyciela prawomocnego orzeczenia, a następnie opatrzeniu tegoż orzeczenia klauzulą wykonalności, przymusowym wyegzekwowaniem zasądzonych należności zajmuje się już, na wniosek wierzyciela, komornik. Warto jednak pamiętać, że także w toku postępowania egzekucyjnego dłużnik ma do dyspozycji instrumenty prawne, pozwalające bronić się przed niesłuszną czy też prowadzoną niezgodnie z prawem egzekucją. Podstawowymi są powództwo przeciwegzekucyjne oraz skarga na czynności komornika.
Aby zapewnić sobie prawidłowy przebieg egzekucji i bronić się przed niewłaściwymi czynnościami podejmowanymi przez komornika, dłużnikowi (lecz nie tylko) służy skarga na czynności komornika. Można ją wnieść jednak także w przypadku zaniechania czynności przez organ egzekucyjny, gdy istnieje prawny obowiązek jej podjęcia. Zgodnie z art. 767 k.p.c. skargę wnosi się do sądu rejonowego, przy którym działa komornik, w terminie tygodniowym liczonym od dnia dokonania danej czynności, jeśli osoba skarząca była przy czynności obecna lub była o niej zawiadomiona, bądź od dnia zawiadomienia o dokonaniu czynności. Jeśli o czynności nie powiadomiono, termin liczy się od dnia dowiedzenia się przez skarżącego od dokonaniu czynności.
W skardze należy wskazać zaskarżoną czynność lub czynność, której zaniechano mimo obowiązku dokonania, a także wniosek o zmianę, uchylenie lub dokonanie czynności przez komornika. Omawiana skarga podlega stałej opłacie w kwocie 100 zł. Co do zasady jej wniesienie nie wstrzymuje postępowania egzekucyjnego, jednak sąd zdecydować o jego zawieszeniu lub wstrzymaniu zaskarżonej czynności.
Trzeba pamiętać, że skarga na czynności komornika nie jest instrumentem służącym do kwestionowania zasadności samego wszczęcia egzekucji oraz istnienia obowiązku przewidzianego w prawomocnym wyroku. Merytoryczną kontrolę w tym zakresie zapewnia dłużnikowi powództwo przeciwegzekucyjne, z którego wyróżnić możemy powództwo opozycyjne oraz eskscydencyjne.
Powództwo opozycyjne, uregulowane w art. 840 k.p.c. polega na żądaniu pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części w kilku sytuacjach:
1) Gdy dłużnik przeczy zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności, w szczególności gdy kwestionuje istnienie obowiązków stwierdzonych w tytule egzekucyjnym niebędącym orzeczeniem sądu, bądź też jeśli kwestionuje przejście obowiązku mimo istnienia formalnego dokumentu stwierdzającego to przejście;
2) Gdy po powstaniu tytułu egzekucyjnego zaszło zdarzenie powodujące wygaśnięcie zobowiązania lub niemożność jego egzekwowania – chociażby w postaci spełnienia świadczenia przez dłużnika;
3) Gdy małżonek, przeciwko któremu nadano klauzulę wykonalności na podstawie art., 787 k.p.c. wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się.
Powództwo opozycyjne można wytoczyć przed wszczęciem egzekucji oraz w jej trakcie. W razie uwzględnienia przez sąd powództwa, zajdzie podstawa do umorzenia egzekucji na wniosek – zgodnie z art. 825 pkt 2 k.p.c.
Drugi rodzaj powództwa przeciwegzekucyjnego, zwane ekscydencyjnym lub interwencyjnym, służy osobie trzeciej, która żąda zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, gdy skierowanie do niego egzekucji narusza prawa tej osoby (art. 841 k.p.c.). Legitymowanym czynnie jest zatem osoba trzecia, której prawa zostały naruszone poprzez zajęcie konkretnego przedmiotu w toku egzekucji. W przeciwieństwie więc od opozycyjnego, powództwo interwencyjne może być wytoczone dopiero po wszczęciu postępowania egzekucyjnego, a nawet po dokonaniu konkretnych czynności w postaci zajęcia naruszającego prawa osoby trzeciej.
