Jedna z podstawowych zasad w postępowaniu cywilnym polega na tym, że strona, która podnosi określone twierdzenia i żądania zobowiązana jest do przedstawienie dowodów na ich poparcie, co wynika wprost z art. 232 k.p.c. zd. 1 oraz art. 6 k.c., w którym ustanowiono zasadę ogólną w zakresie rozkłady ciężaru dowodu.
Jeśli zatem powód dochodzi w danym postępowaniu np. określonej kwoty pieniężnej tytułem ceny za sprzedaną pozwanemu rzecz powinien co do zasady przede wszystkim wykazać, z czego wynika jego żądanie (czyli że strony łączyła umowa sprzedaży), udowodnić że wykonał zobowiązanie które na nim spoczywało (czyli że wydał pozwanemu rzecz) itp. W razie nieudowodnienia powyższych okoliczności powód narazi się natomiast na oddalenie powództwa, czyli przegra sprawę.
Z drugiej strony jak powód (sprzedawca) wykaże zasadność swojego roszczenia a pozwany (kupujący) będzie uważał, że powodowi zapłata się nie należy (np. z uwagi na nienależyte wykonanie umowy sprzedaży) to dla odparcia powództwa także powinien przedstawiać stosowne dowody w tym zakresie.
Jak zatem nietrudno stwierdzić w postępowaniu cywilnym zasadą jest, że to strony są (a przynajmniej powinny być) podmiotami aktywnymi, zaś sądowi w zakresie inicjatywy dowodowej przypada co do zasady rola stosunkowo bierna.
Pomimo powyższych rozważań warto jednak pamiętać o art. 232 zd. 2 k.p.c., zgodnie z którym sąd może dopuścić dowody bez inicjatywy strony, czyli z urzędu. Przepis ten ustanawia co prawda uprawnienie po stronie sąd („sąd może”) a nie obowiązek, niemniej jednak w niektórych sytuacjach sąd jest zobligowany do działania z urzędu. Sytuacja taka ma miejsce m.in. wówczas, gdy strona działająca bez profesjonalnego pełnomocnika jest rażąca nieporadna i zwyczajnie nie jest w stanie samodzielnie dokonać niezbędnych czynności procesowych.
Powyższe stanowisko wynika wprost z orzecznictwa Sądu Najwyższego, który w uchwale 7 sędziów z dnia 19 maja 2000 r., sygn. akt III CZP 4/00 wyjaśnił, że uprawnienie sądu do dopuszczenia dowodu z urzędu nie oznacza jednak, że decyzja o skorzystaniu przez sąd z przyznanej mu inicjatywy dowodowej została pozostawiona dowolnemu uznaniu składu orzekającego. Zarówno literatura, jak i orzecznictwo, akceptując potrzebę wyjątkowego stosowania art. 232 zdanie drugie k.p.c., wskazują szczególne sytuacje, w których sąd powinien skorzystać z uprawnienia dopuszczenia dowodu z urzędu. Do takich wypadków Sąd Najwyższy zaliczył sprawę, w której strony zmierzają do obejścia prawa, stwierdzając, że wtedy sąd powinien dążyć do wykrycia rzeczywistego stanu rzeczy, dopuszczając dowody nie wskazane przez strony. Sąd powinien skorzystać z przysługującej mu inicjatywy dowodowej w razie rażącej nieporadności strony działającej bez adwokata lub radcy prawnego, której - wobec niepodjęcia przez nią właściwych czynności, mimo stosownych pouczeń sądu - grozi naruszenie interesu podlegającego szczególnej ochronie.
Podsumowując powyższe rozważania należy zatem pamiętać, że w każdym postępowaniu konieczne jest powołanie i przedstawienie przez same strony dowodów na poparcie swoich racji. Działanie sądu z urzędu należy bowiem do wyjątkowych sytuacji a niesprostanie ciężarowi dowodu narazi stronę na ujemne konsekwencje procesowe, w tym oddalenie powództwa.
