W przestrzeni publicznej coraz częściej podejmowany jest temat odpowiedzialności za czyny natury obyczajowej jakich dopuścili się sprawcy względem swych małoletnich ofiar. Chodzi tu o przestępstwa związane z wykorzystaniem seksualnym osób poniżej 15 roku życia, a więc związane z pedofilią.
Nie będę tu dziś omawiał konsekwencji karnych tych czynów, sięgnę jednak do uzasadnienia Wyroku Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 31 marca 2020 r., sygn. II CSK 124/19, gdzie szczegółowo opisano zasady odpowiedzialności cywilnej zarówno sprawców, jak i osób odpowiedzialnych za ich czyny.
Przywołane orzeczenie dotyczyło kościelnej osoby prawnej, której przypisano odpowiedzialność za delikty cudze (duchownego - członka kościelnej osoby prawnej), tj. na podstawie art. 430 i art. 429 Kodeksu cywilnego.
Sąd Najwyższy, dokonując pogłębionej analizy sprawy zwrócił uwagę, że instytucja zadośćuczynienia w formie pieniężnej za wykorzystanie seksualne, historycznie rzecz ujmując, jest tak dawna, jak i samo prawodawstwo. Znana była już w starożytności, co wynika z zapisów np. Księgi Wyjścia (rozdz. 22, wiersze 15-16) oraz Księgi Powtórzonego Prawa (rozdz. 22, wiersze 28-29); księgi te tworzą zbiór zwany w tradycji grecko-łacińskiej, Pięcioksięgiem (Pentateuchem), wchodzący w skład Starego Testamentu.
W swym orzeczeniu sąd kasacyjny wyjaśnił, że roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 445 § 2 KC przysługuje niezależnie od skutków tego czynu (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1979 r., sygn. IV CR 68/79). W razie więc spowodowania, czynami niedozwolonymi, o których mowa w art. 445 § 2 KC, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia poszkodowanemu należy się również zadośćuczynienie na podstawie art. 445 § 1 KC w zw. z art. 444 § 1 KC. Może zatem wystąpić zbieg obu podstaw prawnych, tj. art. 445 § 2 KC i art. 445 § 1 KC w zw. z art. 444 § 1 KC, co ma wpływ na wysokość kwoty zadośćuczynienia. Rozstrój zdrowia w powyższym znaczeniu wyraża się w zakłóceniu funkcjonowania poszczególnych organów, bez ich widocznego uszkodzenia; wywołanie rozstroju zdrowia w takim rozumieniu uzasadnia zasądzenie zadośćuczynienia na podstawie art. 445 § 1 KC w zw. z art. 444 § 1 KC, a nie na ogólnej podstawie z art. 24 § 1 KC w zw. z art. 448 KC, zgodnie z zasadą, że przepis szczególny wyłącza zastosowanie przepisu ogólnego.
Przepis art. 445 § 2 KC, co już zostało zauważone w literaturze prawniczej i w orzecznictwie, posługuje się przestarzałym pojęciem „czynu nierządnego”. Czynem takim, biorąc pod uwagę także przepisy prawa karnego materialnego, jest więc każde zachowanie zmierzające do zaspokojenia lub pobudzenia popędu płciowego w sposób sprzeczny z podstawowymi zasadami moralnymi w zakresie przeżyć, kontaktów i związków seksualnych, w tym także wszelkie zastępcze formy kontaktów płciowych (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 1977 r., sygn. VII KZP 30/76, OSNKW 1977, nr 6, poz. 58; por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2005 r., sygn. III KK 187/04).
W zakres podstawy określonej w art. 445 § 2 KC wchodzi nie tylko krzywda powstała wskutek wykorzystania seksualnego w wyniku nadużycia stosunku zależności, ale także krzywda związana z negatywnymi przeżyciami poszkodowanego pozostająca w adekwatnym związku przyczynowym z tego rodzaju wykorzystaniem seksualnym, niestanowiącymi jednak uszkodzenia zdrowia lub niewywołujące rozstroju zdrowia, ponieważ wówczas te ostatnie wchodzą do podstawy prawnej objętej art. 445 § 1 KC w zw. z art. 444 § 1 KC.
Wykorzystanie seksualne w warunkach określonych w art. 445 § 2 KC jest naruszeniem dobra osobistego w postaci wolności seksualnej i skoro przepis ten w swej treści nie ogranicza zadośćuczynienia tylko do krzywdy związanej z samym wykorzystaniem seksualnym (lege non distinquente nec nostrum est distinquere), to obejmuje także negatywne dla poszkodowanego skutki tego wykorzystania. W konsekwencji, również w odniesieniu do skutków wykorzystania seksualnego w wyniku nadużycia stosunku zależności (bez spowodowania uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia) zbędne staje się sięganie do ogólnej podstawy prawnej zasądzenia zadośćuczynienia za naruszenie czynem niedozwolonym dóbr osobistych (tj. art. 24 § 1 KC w zw. z art. 448 KC), w myśl zasady, że przepis szczególny wyłącza zastosowanie przepisu ogólnego.
W ramach zatem podstawy prawnej z art. 445 § 2 KC rekompensacie podlegają skutki wykorzystania seksualnego polegające np. na unikaniu związków z ludźmi, rezygnacji z życia seksualnego, obniżeniu energii życiowej mającej wpływ na jakość nauki, pracy zawodowej i korzystanie z uciech życia (podróże, hobby, itp.).
Powyższe rozważania nie wyczerpują cywilnych aspektów tego tematu, niemniej stanowić powinny one punkt odniesienia do ustalenia rekompensaty (zadośćuczynienia) za negatywne następstwa czynów związanych z pedofilią.
