W dzisiejszym wpisie chciałbym poruszyć kwestię możliwości potrącania wierzytelności z tytułu kary umownej, dla spełnienia której nie został zastrzeżony w umowie konkretny termin. Natknąłem się bowiem niedawno na zagadnienie prawne skierowane do Sądu Najwyższego przez jeden z sądów apelacyjnych, który podczas orzekania, z uwagi na rozbieżności w judykaturze nie był przekonany, czy dla skutecznego potrącenia ww. wierzytelności konieczne jest wcześniejsze wezwanie dłużnika do zapłaty kary umownej, czy też wystarczającym jest złożenie oświadczenia o potrąceniu.
Zainteresowało mnie to m.in. z tego względu, iż zgodnie z art. 498 k.c. potrącana wierzytelność (przysługująca składającemu oświadczenie o potrąceniu) musi być przede wszystkim wymagalna, natomiast jeśli dla spełnienia świadczenia nie oznaczono terminu, to sądziłem, że dla postawienia w stan wymagalności konieczne jest właśnie wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania. Analizując zagadnienie przedstawione przez sąd apelacyjny dostrzec można jednak rozbieżności występujące w orzecznictwie.
I tak, w szeregu orzeczeń Sądu Najwyższego wyrażono pogląd łączący wymagalność roszczenia z nadejściem ostatniego dnia, w którym dłużnik ma spełnić świadczenie zgodnie z treścią zobowiązania. W kontekście zobowiązań bezterminowych, wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia skutkuje zatem postawieniem go w stan wymagalności. W takim przypadku dla skuteczności potrącenia wierzytelności konieczne jest wcześniejsze wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania bezterminowego, bowiem dopiero wtedy staje się ono wymagalne.
Można jednak dostrzec też inny pogląd wyrażany w części orzecznictwa, zgodnie z którym rozróżniać należy kwestię wymagalności od terminu spełnienia świadczenia. Wymagalność wiąże się z najwcześniejszą chwilą, w której wierzyciel może żądać wykonania zobowiązania, natomiast termin spełnienia świadczenia to najpóźniejszy moment, w którym dłużnik zobowiązany jest do zachowania zgodnego z treścią zobowiązania. Warto tutaj przywołać wyrok SN z 30 czerwca 2011 r. (sygn. akt III CSK 282/10), w którym stwierdzono, że „roszczenie wynikające z zobowiązania bezterminowego, obejmującego zapłatę kary umownej, staje się wymagalne w dniu, w którym świadczenie powinno być spełnione, gdyby wierzyciel wezwał dłużnika do wykonania zobowiązania w najwcześniej możliwym terminie”.
Rozstrzygając sprawę, w uchwale z dnia 5 listopada 2014 r. (sygn. akt III CZP 76/14) SN przychylił się do pierwszej koncepcji, stwierdzając, że wierzytelność jest wymagalna w rozumieniu art. 498 §1 k.c. (a więc możliwa do potrącenia) w terminie wynikającym z art. 455 k.c. – tj. niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania zobowiązania. Do uchwały nie zostało jeszcze opublikowane uzasadnienie, dlatego też do jego treści warto będzie w przyszłości powrócić.
