W związku ze zbliżającymi się wakacjami, znacząca część uczniów szkół podstawowych, wygaszanych gimnazjów oraz szkół średnich, będzie podejmowała próbę wykorzystania wolnego czasu w sposób pozwalający na powiększenie otrzymywanego kieszonkowego. Dlatego też, należy postawić sobie pytanie, czy w świetle polskiego ustawodawstwa dzieci mogą w ogóle świadczyć pracę i oczekiwać za to wynagrodzenia.
Sytuację osób niepełnoletnich, które chciałyby podjąć pracę reguluje Kodeks Pracy. Dzieli on osoby poniżej 18 roku życia na dwie grupy osób. Osoby poniżej 16. roku życia oraz osoby pomiędzy 16. a 18. rokiem życia. Drugą z tych grup ustawodawca nazywa ,,małoletnimi”. W dzisiejszym wpisie chciałby natomiast zająć się pierwszą z nich, czyli osobami poniżej 16. roku życia.
Zasadą, zgodnie z art. 190 §2 jest to, że ,, Zabronione jest zatrudnianie osoby, która nie ukończyła 16 lat.”. Wiemy, więc jak jest ,,co do zasady”, czas więc przedstawić wyjątki od tej reguły. Kodeks Pracy, wyznacza Ministrowi Pracy i Polityki Socjalnej w porozumieniu z Ministrem Edukacji Narodowej, kompetencję do ustalenia w drodze rozporządzenia wyjątków w jakich osoby, które nie ukończyły 16. roku życia mogą podejmować pracę. Na podstawie tak przyznanego uprawnienia Minister Pracy wydał Rozporządzenie w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum, oraz osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum. Na tej podstawie osoby, które nie ukończyły 16. lat i ukończyły, bądź nie ukończyły gimnazjum (najprawdopodobniej wymagana jest aktualizacja rozporządzenia w związku z ,,wygaszaniem” gimnazjów) mogą, po spełnieniu odpowiednich warunków podjąć pracę w celu przygotowania zawodowego, odpowiednio w formie nauki zawodu lub przyuczenia do wykonywania określonej pracy. W przypadku osoby, która nie ukończyła gimnazjum takimi warunkami będą: przyjęcie młodocianego do oddziału przysposabiającego do pracy utworzonego w gimnazjum oraz uzyskanie pozytywnej opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej albo uzyskanie zezwolenia dyrektora gimnazjum, w którego obwodzie mieszka, na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą oraz uzyskanie pozytywnej opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej, a także przedstawienie zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna, zaświadczenia lekarza, uprawnionego do przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników, stwierdzającego, że praca danego rodzaju nie zagraża zdrowiu tej osoby.
Kodeks Pracy przewiduje jeszcze jeden wyjątek, od ogólnego zakazu pracy osób poniżej 16. roku życia. Zgodnie z art. 3045 Kodeksu Pracy: ,, Wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16 roku życia jest dozwolone wyłącznie na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową i wymaga uprzedniej zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna tego dziecka, a także zezwolenia właściwego inspektora pracy.”. Na gruncie tego rozwiązania przyjętego przez ustawodawcę należy poczynić następujące uwagi: osoba do ukończenia 16. roku życia może podjąć działalność zarobkową na rzecz podmiotów prowadzących jeden z w/w rodzajów działalności tj. kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową oraz dodatkowo musi uzyskać zgodę przedstawiciela ustawowego oraz zezwolenie właściwego inspektora pracy. W celu uzyskania zezwolenia inspektora konieczne jest przedstawienie mu szeregu dokumentów: 1) pisemnej zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna dziecka na wykonywanie przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych; 2) opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej dotyczącej braku przeciwwskazań do wykonywania przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych; 3) orzeczenia lekarza stwierdzającego brak przeciwwskazań do wykonywania przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych; 4) opinii dyrektora szkoły, do której dziecko uczęszcza, dotyczącej możliwości wypełniania przez dziecko obowiązku szkolnego w czasie wykonywania przez nie pracy lub innych zajęć zarobkowych – o ile podlega temu obowiązkowi. Inspektor, natomiast, nie wyda decyzji zezwalającej jeśli wykonywanie danej działalności zagrażałoby życiu, zdrowiu lub rozwojowi psychofizycznemu dziecka, lub zagrażałoby wypełnianiu przez nie obowiązku szkolnego.
W doktrynie prawniczej zauważalne są spory co do tego czy wyjątki z art. 3045 Kodeksu Pracy dotyczą jednie umów cywilnoprawnych czy również umów o pracę. Wydaje się jednak, że większość autorów prezentuje opinię zgodnie z którą osoba poniżej 16. roku życia może podejmować działalność na rzecz podmiotów prowadzących działalność artystyczną, kulturalną, reklamową lub sportową jedynie na podstawie umów cywilnoprawnych, natomiast stosunkiem pracy może związać się z innym podmiotem jedynie w ramach wyjątków przewidzianych w dziale 9. Kodeksu Pracy, a który przewiduje taką możliwość tylko na okoliczność przygotowania zawodowego.
W związku z tym odpowiedź na przedstawiony na początku problem należy sformułować następująco: osoby (dzieci) do ukończenia 16. roku życia mogą podejmować pracę jedynie na podstawie umowy o pracę zawartej w celu przygotowania zawodowego oraz na podstawie umów cywilnoprawnych zawartych z podmiotami prowadzącymi działalność artystyczną, kulturalną, sportową lub reklamową.
Mimo, że przedstawiłem właściwe wszystkie regulacje polskiego prawa pozwalające na pracę osób poniżej 16. roku życia, chciałbym zwrócić na jeszcze jeden aspekt pracy osób nieletnich. Otóż, zgodnie z art. 91 §2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dziecko pozostające na utrzymaniu rodziców i mieszkające u nich ma obowiązek pomagać im we wspólnym gospodarstwie. Tradycyjnie do takiej pomocy zalicza się pracę dziecka w gospodarstwie rolnym rodziców, ale także bez większych wątpliwości zalicza się do takiej pomocy pracę w zakładzie rzemieślniczym rodzica. W komentarzach mówi się ogólnie o gospodarstwie produkcyjnym rodzica. Czy w związku z tym można więc zaliczyć do takiego pojęcia również przedsiębiorstwa, a jeśli tak to czy wszystkie? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta w związku z brakiem uniwersalnej definicji legalnej pojęcia gospodarstwa domowego. Można spotkać się z opiniami, że spełnianiem obowiązku z art. 91 §2 KRO będzie praca w ramach działalności gospodarczej rodzica jeżeli działalność ta pozostaje w związku z gospodarstwem domowym. Przy takiej interpretacji w ramach dyspozycji w/w artykułu KRO zmieściłaby się np. praca w ramach działalności gospodarczej rodzica wykonywanej we wspólnie zamieszkiwanym przez rodzica i dziecko mieszkaniu/domu.
Mimo, iż praca realizowana na podstawie art. 91 §2 nie jest tożsama z pracą będącą elementem konstrukcyjnym pojęcia stosunku pracy to zaznaczyć należy, że jest ona pewnym świadczeniem do niej podobnym, a która może być świadczona przez dzieci do 16. roku życia, dlatego warto o niej wspomnieć opisując możliwość świadczenia pracy przez osoby niepełnoletnie.
