Umowa o dzieło jest umową wzajemną, polegającą na zobowiązaniu się przyjmującego zamówienie do osiągnięcia określonego efektu – dzieła za zapłatą ze strony zamawiającego. Umowa o dzieło okazuje się być o tyle złożonym zagadnieniem, że w przypadku stwierdzenia wad wykonanego dzieła może łączyć się z przepisami dotyczącymi rękojmi za wady. Ponadto nie przewiduje tak jak np. umowa zlecenia instytucji wypowiedzenia. Aby zatem skutecznie zakończyć stosunek prawny łączący strony ustawodawca zapewnił możliwość odstąpienia przewidzianą w kilku przepisach jako odrębnych podstawach.
Jako pierwszy należy wymienić art. 644 KC, który daje zamawiającemu uprawnienie do odstąpienia w każdym czasie do momentu ukończenia dzieła. Z tym jednak zastrzeżeniem, że zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził nie wykonując dzieła w całości. Na kanwie tego właśnie artykułu powstał spór co do skutków jakie wywołuje wówczas złożenie oświadczenia o odstąpieniu. Przeważającym poglądem jest ten poparty orzeczeniem SN z dnia 17.06.2015 r. (I CSK 622/14) "oświadczenie o odstąpieniu od umowy jest wykonaniem przez zamawiającego prawa podmiotowego kształtującego. Jest to oświadczenie jednostronne, skuteczne ex tunc, prowadzące do sytuacji prawnej, jak gdyby umowa nie została zawarta. Z tej przyczyny skorzystanie z prawa odstąpienia od umowy o dzieło, która jest umową wzajemną, skutkuje na podstawie art. 494 k.c. obowiązkiem wzajemnego zwrotu przez strony tego, co sobie świadczyły z tytułu umowy niedoszłej do prawidłowego wykonania.”
Kolejną podstawą, która przydaje zamawiającemu prawo odstąpienia jest art. 631 KC, który przewiduje taką możliwość w przypadku konieczności znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego. Odstąpienie powinno wówczas nastąpić niezwłocznie za zapłatą odpowiedniej części wynagrodzenia.
Możliwość odstąpienia daje następnie art. 635 KC, który w przypadku przeświadczenia zamawiającego, że wykonujący dzieło nie ukończy pracy w określonym terminie lub opóźnia się z jej rozpoczęciem pozwala na odstąpienie od umowy i to bez uprzedniego wyznaczenia terminu dodatkowego.
Ostatnim sposobem na odstąpienie od umowy i jednocześnie najbardziej skomplikowanym jest odstąpienie wynikłe z faktu wykonania dzieła w sposób wadliwy. Mimo, że art. 638 KC mówi o odpowiednim stosowaniu przepisów dotyczących rękojmi za wady przy sprzedaży, to przyjmuje się, że w pierwszej kolejności zamawiający powinien realizować uprawnienia uregulowane w przepisach o umowie o dzieło. I tak art. 636 KC stanowi, że zamawiający stwierdzając wadę dzieła lub stwierdzając, iż jest ono wykonywane niezgodnie z umową wzywa wpierw do usunięcia wady lub zmiany sposobu wykonania, równocześnie wyznaczając termin. Jeżeli przyjmujący zamówienie nie dokonał żądanych zmian, a określony termin upłynął, zamawiający może od umowy odstąpić. Taki stan rzeczy prowokuje jednak pytanie, kiedy włączeniu podlegają przepisy dotyczące rękojmi. Momentem granicznym wydaje się być odbiór dzieła, wówczas zamawiający poddaje ocenie dzieło i jeśli stwierdzi istnienie wad istotnych może dzieła w ogóle nie przyjąć, ponieważ poczytuje się je wówczas za nieukończone, a zatem umowa nie została jeszcze wykonana. Jeśli natomiast dzieło ma wady nieistotne zamawiający nie może odmówić jego przyjęcia. Jest to bardzo ważny moment, ponieważ stanowi o czasie wykrycia wady, który przyjmujemy za termin, od którego będzie liczony okres na zrealizowanie uprawnień z tytułu rękojmi. Warto też zaznaczyć, że po odbiorze dzieła ostatecznie aktualizuje się obowiązek zapłaty. Duże znaczenie w obrocie profesjonalnym będzie miała również należyta staranność zamawiającego i dotrzymanie reguł czasowych, które ze względu na status przedsiębiorcy są bardziej restrykcyjne.
Specyficzny charakter umowy o dzieło determinuje różnorodność sposobów odstąpienia od umowy, a przedstawione wyżej rozwiązania, to jedynie uproszczony schemat, który każdorazowo może być dodatkowo komplikowany ze względu na przedmiot samej umowy czy indywidualne postanowienia stron.
