Zgodnie z potocznym rozumieniem pojęcia domniemania jest to domysł lub przypuszczenie na temat pewnego faktu, stwierdzone na podstawie innych faktów, które są osobie wysuwającej domniemanie wiadome. Z prawniczego punktu widzenia Kodeks cywilny przewiduje, że „Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary.” (tak art. 7 Kc). Z kolei przepisy procedury wskazują, iż „Sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów.” (domniemanie faktyczne – tak art. 231 Kpc), a „Domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd; mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza.” (tak art. 234 Kpc).
Jak wskazuje orzecznictwo domniemanie faktyczne „jest środkiem pozwalającym ustalić określony element stanu faktycznego, konstruowanym z uwzględnieniem reguł z art. 233 § 1 Kpc, a tym samym należy do kręgu czynności związanych z dokonywaniem ustaleń faktycznych i oceny dowodów. Odniesienie się do samego zarzutu skorzystania przez sąd z możliwości poczynienia ustaleń na podstawie domniemań faktycznych wymaga podkreślenia, że zastosowanie tego sposobu dokonania ustaleń faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia powinno mieć miejsce, gdy brak jest bezpośrednich środków dowodowych albo istnieją znaczne utrudnienia dla wykazania faktu, a jednocześnie jego ustalenie jest możliwe przy zastosowaniu reguł logicznego rozumowania przy uwzględnieniu zasad wiedzy i doświadczenia życiowego.” (tak Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 28 kwietnia 2015 r., sygn. I ACa 1551/14, źródło: Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Łodzi).
Z kolei domniemania prawne zmieniają ciężar dowodu, o którym mowa w art. 6 Kc. Co do bowiem ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Domniemania prawne regulowane są przez przepisy prawa materialnego, a najczęściej stosowanym jest wspomniany powyżej art. 7 Kc.
Jak wskazuje orzecznictwo „Do obalenia domniemania mogą posłużyć wszystkie dowody zebrane w sprawie, niezależnie od tego, który z uczestników (stron) był inicjatorem przeprowadzenia dowodu.” (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 maja 2014 r., sygn. II CSK 499/13).
Przy czym posługiwanie się przez sądy domniemaniami (czy to prawnymi czy faktycznymi) nie może prowadzić do sytuacji, w której na stronę przerzuca się obowiązek przeprowadzenia dowodu z obiektywnego punktu widzenia niemożliwego do obalenia. Sądy powinny tu stosować zdroworozsądkowe podejście, oparte przede wszystkim na zasadzie legalizmu i równego rozkładu interesów stron (tak materialnych, jak i procesowych).
Jak wskazuje orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wymóg legalności oznacza obowiązek zapewnienia, aby stosowane przepisy były wystarczająco dostępne, precyzyjne i przewidywalne. Nie spełnia tego postulatu orzecznictwo sądowe, jeżeli rozwinęło się w sposób niespójny i jest nieprzewidywalne. W takich sytuacjach strony są pozbawione skutecznej ochrony swoich praw, a więc taka sytuacja jest sprzeczną z warunkiem legalności (por. wyrok Trybunału z 30 maja 2000r. Belvedere Albergierra S.R.L. p. Włochom).
Jak widać z krótkiej analizy zastosowania domniemań, stosowanie tego instrumentu w toku procesu powinno być wykorzystywane z rozważeniem interesu obu stron postępowania, przy założeniu, iż pewne obiektywne fakty, które są podstawą domniemań zostały w niewątpliwy sposób ustalone, a z ustalonego w toku sprawy materiału dowodowego nie wynikają okoliczności domniemanie wykluczające. Postulatem jest natomiast stosowanie domniemań w taki sposób, aby ich wykorzystanie nie wyłączało prawa strony, przeciwko której domniemanie jest skierowane, do skutecznego podnoszenia okoliczności to domniemanie obalających.
