W jednym z wcześniejszych blogów opisywałem sytuację, w której profesjonalista dochodził od konsumenta nienależnie jego zdaniem wypłaconych odsetek, powołując się na nieważność czynności prawnej. W tamtej sprawie sytuacja była o tyle nietypowa, że zastosowanie przepisów o odsetkach maksymalnych zwróciło się przeciwko słabszej stronie stosunku prawnego, czego sąd rozpoznający sprawę nie zaakceptował i oddalił powództwo.
Zdarzają się jednak sytuacje i to wcale nierzadko, kiedy dochodzi do wypłaty nienależnego świadczenia w wykonaniu nieważnej czynności prawnej. Wtedy uprawniony może żądać zwrotu środków wypłaconych w wykonaniu takiej czynności. Wierzyciel musi jednak pamiętać, że bieg terminu przedawnienia roszczenia wynikającego z nienależnego świadczenia spełnionego w wykonaniu bezwzględnie nieważnej czynności prawnej rozpoczyna się od dnia, w którym uprawniony mógł w najwcześniej możliwym momencie wezwać zobowiązanego do zapłaty (art. 120 § 1 zd. 2 Kodeksu cywilnego i art. 410 § 1 i 2 Kc). Roszczenie z tytułu nienależnego świadczenia mającego taki charakter już w chwili spełnienia staje się wymagalne od tej chwili (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2001 r., V CKN 769/00, OSNC 2001/11/166).
Na początek biegu przedawnienia określonego według zasad art. 120 § 1 zd. 2 Kc nie ma wpływu nawet stan świadomości uprawnionego, co do przysługiwania mu roszczenia, o tym rozstrzyga bowiem tylko obiektywnie ustalony, najwcześniejszy z możliwych termin wezwania dłużnika do wykonania zobowiązania (por. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 23 czerwca 2016 r., V CNP 55/15).
W przypadku, gdy roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wynika z nieważności bezwzględnej czynności prawnej będącą nieważnością ex tunc możliwość wezwania dłużnika do wykonania zobowiązania istnieje już od daty wykonania świadczenia bez względu na to, kiedy strona, której przysługuje roszczenie uświadomiła sobie, iż zawarła nieważną umowę lub uświadomiła sobie potrzebę wystąpienia z roszczeniem (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 8 lutego 2017 r., I ACa 1016/16, źródło: Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych).
Co jednak w sytuacji, kiedy uprawniony do roszczenia stracił zdolność do skutecznego wystąpienia z roszczeniem, np. na skutek utraty organu władnego do reprezentowania spółki, a nawet na skutek ogłoszenia upadłości? Czy w takiej sytuacji wierzyciel może się powoływać na instytucję zawieszenia biegu terminu przedawnienia zgodnie z at. 121 pkt 4 Kodeksu cywilnego?
Przyjęcie takiego założenia jest ryzykowne. Zgodnie z tym przepisem „Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody.” Pytanie, czy utrata organu władnego do reprezentacji, bądź nawet upadłość podmiotu ma charakter siły wyższej? Pojęcie siły wyższej należy interpretować w sposób obiektywny i obejmować jego zakresem znaczeniowym tylko takie zdarzenia, które mają charakter nadzwyczajny i zewnętrzny w odniesieniu do podmiotu uprawnionego, których skutki nie dadzą się przewidzieć lub przynajmniej nie można im zapobiec (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1992 r., III CZP 10/92, OSP 1993, Nr 2, poz. 30).
Utrata organu władnego do reprezentacji podmiotu, czy też nawet ogłoszenie upadłości nie powinno być w mojej ocenie oceniane jako nadzwyczajne, a tym bardziej jako zewnętrzne w odniesieniu do podmiotu uprawnionego, ponieważ taki stan rzeczy wynika z subiektywnych okoliczności, na które ma wpływ uprawniony. Okoliczność, że wspólnicy, czy to na zgromadzeniu wspólników, czy też bez jego odbycia, nie podjęli uchwały
o powołaniu nowego składu zarządu, nie może być przy tym uznana za zewnętrzną w stosunku do uprawnionego.
Mając na uwadze powyższe, proszę mieć na uwadze, iż terminy dochodzenia roszczeń z tytułu nienależnego świadczenia mają charakter obiektywny, nie uzależniony jedynie od dowolnego wezwania wierzyciela do spełnienia przez dłużnika świadczenia.
