Rzeczowe zabezpieczenia wierzytelności (zastaw, zastaw rejestrowy, hipoteka czy hipoteka morska) dość skutecznie chronią interesy wierzyciela, co wynika ze ścisłego związania zabezpieczanej wierzytelności z przedmiotem ją zabezpieczającym. Pewne komplikacje mogą pojawić się w sytuacji, kiedy dłużnik będący właścicielem nieruchomości zabezpieczającej wierzytelność ogłasza upadłość. Wierzyciele zabezpieczeni rzeczowo nie są jednak pozbawiani swojego rodzaju uprzywilejowania mimo, że ich uprawnienie ulega pewnym ograniczeniom.
W pierwszej kolejności trzeba wskazać, że zabezpieczenia rzeczowe wierzytelności nie wygasają na skutek ogłoszenia upadłości dłużnika. Co do zasady przy upadłości likwidacyjnej masa upadłości, czyli majątek upadłego dłużnika podlega zbyciu, a z uzyskanej sumy zaspokaja się wierzycieli. Zgodnie z ustawą Prawo upadłościowe wierzyciele są podzieleni na określone kategorie, uwzględniane przy podziale tej sumy. Najczęściej wierzytelności przedsiębiorców o zapłatę z tytułu różnego rodzaju umów zaliczane są do II kategorii (przed nowelizacją ustawy do kategorii IV). Niestety praktyka pokazuje, że z reguły masa upadłości nie wystarcza na pokrycie długów upadłego, dlatego też nie wszyscy wierzyciele mogą być całkowicie zaspokojeni. Wierzyciele, którym przysługuje hipoteka są uprzywilejowani w ten sposób, że sumy uzyskane ze zbycia przedmiotu obciążonego hipoteką przeznacza się na zaspokojenie wierzycieli, których wierzytelności były zabezpieczone na zbytej nieruchomości, i dopiero w dalszej kolejności kwoty pozostałe po zaspokojeniu tych wierzytelności wchodzą do funduszy masy upadłości i są dzielone na zasadach ogólnych. Przypadającą wierzycielowi hipotecznemu sumę zalicza się przede wszystkim na należność główną, następnie na odsetki i pozostałe roszczenia uboczne, z tym że koszty postępowania uwzględnia się na końcu. Jeżeli jest więcej niż jedna wierzytelność hipoteczna to są one zaspokajane według przysługującego im pierwszeństwa, które powinno wynikać z treści księgi wieczystej prowadzonej dla danej nieruchomości wedle zasady kolejności ujawnionego wpisu. Trzeba jednak pamiętać, że pierwszeństwo w zaspokojeniu wierzyciela hipotecznego nie jest bezwzględne. Aktualnie wierzytelności zabezpieczone hipoteką podlegają zaspokojeniu z sumy uzyskanej z likwidacji obciążonego przedmiotu pomniejszonej o koszty likwidacji tego przedmiotu oraz inne koszty postępowania upadłościowego w wysokości nieprzekraczającej dziesiątej części sumy uzyskanej z likwidacji, nie więcej jednak niż o taką część kosztów postępowania upadłościowego, która wynika ze stosunku wartości obciążonego przedmiotu do wartości całej masy upadłości (art. 345 ustawy Prawo upadłościowe). Ponadto, w razie sprzedaży nieruchomości obciążonych hipoteką przed zaspokojeniem wierzytelności nią zabezpieczonych, zaspokaja się:
- należności alimentacyjne ciążące na upadłym (przypadające za czas po ogłoszeniu upadłości do dnia sporządzenia ostatecznego planu podziału, każdorazowo dla każdego uprawnionego w kwocie nie wyższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę) oraz
- przypadające za czas po ogłoszeniu upadłości renty za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci i renty z tytułu zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę,
- jak też wynagrodzenia za pracę pracowników wykonujących pracę na nieruchomości lub w lokalu za okres ostatnich trzech miesięcy przed sprzedażą, jednakże tylko do wysokości trzykrotnego minimalnego wynagrodzenia za pracę.
Należy mieć również na uwadze, że po wszczęciu postępowania upadłościowego sąd może je umorzyć, jeżeli majątek pozostały po wyłączeniu z niego składników majątku dłużnika obciążonych rzeczowo, w tym hipoteką, nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania.
