Potrącenie jest instytucją prawa cywilnego, która ułatwia dochodzenie wzajemnych wierzytelności i znacznie skraca tę procedurę. Aby jednak faktycznie ułatwiała realizację interesów musi zostać dokonana skutecznie. Stąd zagadnienie potrącenia kary umownej i związany z tym problem efektywnego potrącenia w sytuacji gdy w umowie nie przewidziano dla niej terminu.
Problem został rozwiązany na kanwie orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada (sygn. akt: III CZP 76/14), w którym Sąd opowiedział się za koniecznością uprzedniego wezwania dłużnika do zapłaty. Przy rozstrzyganiu zagadnienia do analizy przedstawiono kilka istotnych kwestii, głównie dotyczących wymagalności wierzytelności karu umownej w tym rozróżnienia znaczenia wymagalności od terminu spełnienia świadczenia, a także kwestii niezwłoczności.
Rozpoczynając analizę postawionego problemu Sąd Najwyższy zauważył, że przesłanką skutecznego potrącenia, zgodnie z art. 498 KC jest wymagalność wierzytelności. W przypadku kary umownej, dla której nie zastrzeżono terminu, wymagalność oznaczać powinna więc upływ terminu wskazanego w wezwaniu. Przy czym Sąd Najwyższy wskazał, że pojęcie wymagalności jest różnie definiowane i często powiązane z pojęciem terminu spełnienia świadczenia. Ogólnie przyjmuje się, że termin spełnienia świadczenia, to czas w którym dłużnik powinien wykonać swoje świadczenie w sposób prawidłowy. Pozwala on wyznaczyć granicę czasową, która określa moment popadnięcia dłużnika w zwłokę czy opóźnienie. W sytuacji kiedy jednak termin nie został określony, świadczenie uznaję się za bezterminowe. Sąd Najwyższy przychylił się więc do stanowiska, że jeżeli strony nie oznaczyły terminu spełnienia świadczenia z tytułu kar umownych, to zobowiązanie takie jest bezterminowe. W w związku z tym, że zastrzeżenie kary umownej nie rodzi zobowiązania, z właściwości którego wynikałby określony termin spełnienia świadczenia, nie ma wystarczających podstaw do twierdzenia, że świadczenie kary umownej powinno nastąpić niezwłocznie po naruszeniu powinności kontraktowych. Konfrontują tę tezę z art. 455 KC, Sąd Najwyższy przyjął, że świadczenie z tytułu kar umownych powinno zostać spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do zapłaty. Jednocześnie podkreślono jednak, iż nie wystarczy samo wezwanie do zapłaty, ale także brak spełnienia świadczenia przez dłużnika. Wierzytelność będzie więc wymagalna dopiero wtedy, gdy upłynie termin wskazany w wezwaniu. Odrzucono zatem pogląd, który rozdzielał pojęcie wymagalności i terminu spełnienia świadczenia. Inaczej bowiem uznając, że wierzytelność jest wymagalna wówczas gdy wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia, a nie nadszedł termin jego realizacji prowadziłby do potrącenia bez konieczności wezwania dłużnika do zapłaty. Zgodnie jednak z orzeczeniem Sądu Najwyższego rozdzielenie tych dwóch terminów jest niecelowe.
Mając na uwadze kompleksowe wyjaśnienie przestawionego zagadnienia Sąd Najwyższy wyjaśnił również jak należy interpretować niezwłoczność, o której owa w art. 455 KC, a która stanowi trzecią przesłankę wymagalności. Oznacza ona, że dłużnik nie musi spełnić świadczenia natychmiast po wezwaniu, ale winien je spełnić bez uzasadnionej zwłoki, czyli w takim terminie jakim, uwzględniając charakter świadczenia i okoliczności danej sprawy, dłużnik działający prawidłowo mógłby spełnić świadczenie w normalnym toku prowadzenia swoich spraw. Podkreślono jednocześnie, że termin ten powinien być „realny” i nie należy utożsamiać go ze stosowanym często w praktyce terminem czternastodniowym.
Przedstawione wyżej orzeczenie Sądu Najwyższego niewątpliwie wyjaśnia rozbieżności w sposób klarowny i stanowi o pewności obrotu gospodarczego. Racjonalne i praktyczne zastosowanie omówionej interpretacji powinno zatem stać się jednolitym poglądem zarówno w orzecznictwie jak i doktrynie.
